Korhoenders op de Sallandse Heuvelrug

Het korhoen heeft het moeilijk. In Nederland is alleen nog een kleine populatie te vinden op de Sallandse Heuvelrug. Staatsbosbeheer vangt daarom jaarlijks 25 korhoenders in Zweden. Dat is afzien, want het is koud en niet ongevaarlijk. Als de vogels echter eenmaal gevangen zijn, overheerst de vreugde. Naober ging mee op expeditie.

“Ja, ga maar, kom, nog een klein stukje, loop maar meisje….pats!..we hebben haar!” Euforie in de tent bij Andrea van den Berg, ecoloog bij Staatsbosbeheer. Na dagen van goede vangst, dreigt op de laatste dag van de expeditie in Zweden een tekort aan hennen. Met regelmaat wordt er tussen de kampen heen en weer gebeld hoeveel korhennen er inmiddels gevangen zijn.

Moeite met overleven

Het korhoen staat op de rode lijst van vogels in Nederland. Hier leven ze alleen nog in het wild op de Sallandse Heuvelrug, maar ook daar is de populatie erg klein. Vandaar dat Staatsbosbeheer samen met onderzoekers en andere natuurorganisaties korhoenders uit Zweden haalt. Volgens hen is ‘bijplaatsing’ de enige mogelijkheid om het uitsterven van wilde korhoenders in Nederland te voorkomen. Het is een project met een lange adem, want het leefgebied is door stikstof zo verarmd dat de vogels moeite hebben om te overleven in het nationaal park. Met een grotere populatie korhoenders wordt ook het unieke heidelandschap langzaamaan weer gezonder.

Het vangen en bijplaatsen van de Zweedse korhoenders is onderdeel van Natura2000, een netwerk van Europese gebieden waar de natuur onder druk staat. De landelijke overheid wijst de gebieden aan, maar de bescherming en het herstel zijn uiteindelijk de verantwoordelijkheid van de provincie. De Sallandse Heuvelrug is een van de gebieden die beschermd moeten worden. Speciale aandacht is er voor het korhoen, de nachtzwaluw, de roodborsttapuit en de kamsalamander in het gebied.

Verdwaald op het hoogveen

Op drie verschillende plekken zitten acht expeditieleden te wachten op de balts van het korhoen. Het is alleen al een avontuur om op de baltsplek te komen. Daar vindt het paringsritueel plaats en dus is het de ideale omstandigheid om een korhoen te vangen. Hier laten ze zich volop zien, terwijl het van nature schuwe vogels zijn. De baltsplekken liggen in het natte hoogveen, een uitgestrekt moerasland, met op de achtergrond een enorm bos vol sparren en berken. Met elke stap die de avonturiers zetten hoor je het zompige geluid van laarzen die even vastgezogen zitten in het veen. Bij stukken waar het risico te groot is om tot aan het middel weg te zakken hebben ze smalle houten plankjes gelegd. Dat mag niet altijd baten. Regelmatig haalt een van de expeditieleden een nat pak.

Terug naar de overnachtingsplek om op te warmen is geen optie, want er is op een missie aan de gang en die moet uitgevoerd worden. “Je hebt per dag maar één kans om te vangen”, zegt Van den Berg. “Om drie uur ’s nachts moet je wel op je plek zitten, want de eerste vogels vliegen vlak daarna al over je heen.” Wie toch wegzakt in het moeras moet met natte sokken de ochtend uitzitten bij temperaturen van vier graden onder nul. De laatste ochtend waarop ze vangen, zakt niemand in de prut. Wel raakt Van den Berg de weg even kwijt. Met een hoofdlampje op tuurt ze over het veen. “Het was hier in de buurt, maar ik denk dat we tien minuutjes te ver zijn gelopen.” Stevig stapt ze voort met het lampje, het enige schijnsel in een stikdonkere nacht. De maan is er niet, de hemel is wel vol sterren. Achter Van den Berg lopen nog drie collega’s, hopend dat zij niet uitglijden of struikelen over een van de vele stenen die in het gebied liggen. Uiteindelijk is daar het lintje dat ze hebben opgehangen bij de afslag richting de tenten van waaruit ze de hoenders observeren en vangen.

Tienduizenden korhoenders in Zweden

Het avontuur is anderhalve week eerder begonnen. Natuurlijk waren er de voorbereidingen in Nederland, maar aangekomen in Kårböle, Midden-Zweden, is het altijd afwachten wat ze aantreffen. In verschillende samenstellingen zitten er in de vangperiode vijftien mensen. Vijftien bevlogen mensen die de populatie korhoenders in het Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug weer willen laten groeien. Dat doen zij in Zweden korhoenders te vangen. Daar staat de vogel niet op de rode lijst. Nederlander Marco Hassoldt, die in Kårböle woont, schat dat er zeker nog tienduizenden aanwezig zijn on het gebied. “Het is hier alsof je een emmertje haring uit een hele school haalt, dus het maakt niet uit of je er 25 weghaalt.” Dat aantal is overigens wettelijk vastgesteld voor deze expeditie.

Iedereen in de groep veert op als het over het korhoen gaat. Als het niet over het schouwspel van de balts gaat of het charmante hennetje, dan gaat het wel over de lokroep. “Dat is het mooiste moment in de nacht. Als ze aan komen vliegen en dan die eerste klanken”, zegt Van den Berg. Voordat ze de hut op het veen in duikt, checkt ze de vangkooien. De avond ervoor hebben ze die vastgezet, maar de scharnieren moeten alsnog losgewrikt worden vanwege de vorst.

Sturen met onzichtbare bordjes

Er zijn meerdere groepen op het veen. Arie Rouwhof, opzichter van de Sallandse Heuvelrug bij Staatsbosbeheer, zit iets verderop. Welhaast enthousiaster nog dan Andrea van den Berg sist hij de hennen en hanen het vangnetje in. Hij is in zijn element. Over kou geen gezeur.

Dan is er nog de groep van wetenschapper en bioloog Paul ten Den, verantwoordelijk voor de uitvoering van het project in Zweden. Daarnaast waakt hij over het welzijn van de korhoenders. Ook stuurt hij de vogels met bijna onzichtbare bordjes vanuit de bomen richting de kooitjes. Hij laat zich wel wat voorzichtiger uit over het korhoen. “Ik ben hier als wetenschapper, maar ik vind het een mooi dier en ik zou het zonde vinden, als het geen deel meer uitmaakt van ons landschap en dus ook niet meer te vinden is op mijn geboortegrond. Je moet echter wel realistisch zijn. Als het niet lukt, moet je je doel bijstellen.”

Veel kritiek

Er is veel kritiek op de vangst in Zweden. Dierenmishandeling! Gesubsidieerde dood!, roepen critici sinds de pilot in 2012. “Dit is zeker een project waar je vraagtekens bij moet zetten”, zegt Ten Den. “Je weet niet of het werkt. Mensen kunnen wel kritiek hebben, maar dan moet je ook met argumenten komen. Ze horen vaak maar een deel van het verhaal. Sallanders zijn niet echt trots op hun eigen gebied. Doe maar normaal, dat is wat ze denken. De meesten hebben nog nooit een korhoen gezien. Deze weg is ingeslagen, we hebben er allemaal mee ingestemd en de vergunning voor het vangen van de dieren in Zweden ligt er tot 2020. Wij voeren nu het beheerplan uit naar ons beste kunnen.”

Te veel hanen

De bioloog houdt alles strak in de gaten in Zweden. Vanuit de tentjes op het hoogveen belt hij heen en weer. Hanen zijn erg genoeg. Van den Berg krijgt de opdracht alleen hennen te vangen. De haan die onder het kooitje is vast komen te zitten, krijgt zijn vrijheid terug.

De verdeling tussen hennen en hanen maakt op zich niet uit. “Vorig jaar was het fifty-fifty”, vertelt Ten Den, “maar omdat hennen veel lastiger te vangen zijn en er dit jaar zoveel zitten, zijn we voor meer hennen gegaan. Er zijn acht hanen en zeventien hennen op transport naar Nederland.” Zodra de laatste vangst is geweest en alle hoenders die mee moeten naar Nederland onder de kooien zitten, pakken Ten Den en Van den Berg een jute zak. Een gaat op het natte veen liggen, de ander gaat met de handen onder de kooi. Heel voorzichtig gaat het korhoen de zak in. Bij het huisje worden ze overgeplaatst naar een houten hokje, met luchtgaten, bessen en een stukje appel. Geen paniek “We hebben van andere jaren geleerd wat de dieren de minste stress geeft”, vertelt Van den Berg.

Famous Grouse whiskey

Hassoldt herbergt de biologen en boswachters nu voor het tweede jaar. De vijftien mensen huizen in twee appartementen. Bij binnenkomst lijkt het op een studentenhuis. Slaapzakken, blikken soep en elke avond prijkt er een fles Famous Grouse-whisky op tafel. Inderdaad, de whisky met het korhoen op het etiket.

Rond Hassoldts onderkomen is het een en al ‘wildlife’. Met beren, elanden, roodkeelduikers, auerhoenders en bevers. Hier, in dit ruige landschap, is het geen probleem voor de vogels om zich voort te planten. In Nederland ligt dat anders, zelfs op de Sallandse Heuvelrug. Het stikstofgehalte is hoog. Te hoog voor het korhoen, van oorsprong deels een landbouwvogel. In Overijssel trok hij zich steeds meer terug richting de hei op de heuvelrug.

“Het is niet juist om alleen de intensivering en modernisering van de landbouw als schuldige aan te wijzen”, zegt onderzoeker Ten Den. Probleem is ook de toename van het aantal roofdieren in Nederland. De natuurlijke vijanden van het korhoen zijn de vos en de havik. Dat zijn beschermde diersoorten en de aantallen nemen alleen maar toe. Jammer voor het korhoen.” De bioloog geeft toe dat hij ervan baalt, als blijkt dat een van de hoenders vlak na het uitzetten gepakt wordt door een havik. “Maar ja”, relativeert hij meteen, “dat is de natuur.”

Zenderen en monitoren

Als de korhoenders langs de dierenarts in Zweden zijn geweest, is er nog een laatste uitdaging voor de expeditieleden. Omdat de hoenders zo snel mogelijk naar de Sallandse Heuvelrug moeten, wordt in één ruk doorgereden naar Overijssel. Na twintig uur in de auto krijgen de laatste korhoenders de vrijheid. “Niet alle vogels krijgen een zender om”, zegt onderzoeker Ten Den. “Ook al zijn het de lichtste zenders, het blijft natuurlijk niet fijn voor ze om iets om de nek te hebben. Maar we kunnen ze nu wel goed monitoren.”

De eerste vier weken is het vooral spannend. “Dan zijn ze het meest kwetsbaar”, vertelt hij. “We hebben echter meegemaakt dat een haan al baltsend het kooitje uitkwam. En maar kijken waar de Nederlandse hennen waren.”

In Kårböle wordt opgeruimd als de laatste korhoenders onderweg zijn. Rubberen laarzen vol modder worden afgeklopt, slaapzakken opgerold, de lege flessen Famous Grouse verdwijnen in de prullenbak. Er heerst een gevoel van opluchting en tevredenheid. Wordt het een succes? De expeditieleden hopen van wel, maar niemand kan het zeggen. Volgend jaar gaan ze weer.

Als boksers

Korhoenders staan bekend om hun spectaculaire paringsritueel: de balts. Uitdagend lopen de mannetjes met hun witte staartveren rechtop op elkaar af en staan dan als boksers tegenover elkaar. Gaat de een naar voren, dan gaat de ander naar achteren; alsof het mechanisch perfect op elkaar is afgestemd. Met de rode rozetten boven hun ogen helemaal opgeblazen komt het uiteindelijk tot een confrontatie. Daarbij laat de meest dominante haan aan de toegevlogen hennen zien dat hij de baas is. Dit ritueel is op de Sallandse Heuvelrug nog te zien, maar hoe lang nog?

Op sterven na dood

De korhoenpopulatie was in de jaren veertig verre van klein. Ruim vijfduizend dieren leefden in bijna alle heide- en hoogveengebieden in Nederland. In de jaren zeventig waren het er nog maar een kleine vijfhonderd. In rap tempo nam het aantal gebieden waar het korhoen leefde af. Twintig jaar later bleek dat de populatie op het Wierdense veld uitgestorven was. Alleen de hanen en hennen op de Sallandse Heuvelrug waren nog over.

In 2012 en 2013 is er een pilot gestart om korhoenders uit Zweden te halen. Dat was geen groot succes, omdat veel vogels en hun kuikens vrij snel dood gingen. Korhoenders zijn vegetarisch, in tegenstelling tot hun kuikens. De insecten die de kleintjes eten waren een paar jaar geleden nog niet in grote aantallen aanwezig in het gebied. Dus overleefden velen het niet.

In 2016 ging voor het eerst weer een expeditie naar Zweden, omdat natuurorganisaties overtuigd waren van de positieve effecten van de hei op lange termijn. Daarnaast moest worden voldaan aan de Natura2000- doelstellingen die de overheid heeft vastgesteld. De hei op de Sallandse Heuvelrug en het bijbehorende korhoen valt onder Natura2000. De provincie Overijssel, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Landschap Overijssel doen er alles aan om het korhoen te redden.

In 2016 leefden er 15 tot 20 korhoenders op de Sallandse Heuvelrug. Na de expeditie dit jaar kwamen er 17 hanen en 8 hennen bij. Er worden ook korhoenders gefokt om een nieuwe populatie te starten in Nationaal Park de Hoge Veluwe. Volgens experts staan deze vogels genetisch gezien ver af van het wilde korhoen.

Meer informatie over het bijplaatsen van het korhoen en het herstel van de heide is te vinden op http://www.sallandseheuvelrug.nl/heideherstel.